مشیریه: نامه‌ی تاریخ و حقوق

میرزا صالح در کنار همه‌ی موضوعاتی که توجه‌اش را جلب نموده، به نظام عدالت کیفری انگلستان هم اشاره کرده است. در این سفرنامه به موضوعاتی چون اصول بنیادین حقوق کیفری، آیین دادرسی کیفری و نظام اداره ی زندان‌ها بر می‌خوریم. همچنین میرزا وارد مباحثی مانند پلورالیسم و تکثرگرایی مذهبی هم شده و آن‌ها ‌را نیز توضیح داده است. در این قسمت همه‌ی این موضوعات را از سفرنامه‌ی میرزا صالح استخراج کرده و توضیح خواهیم داد

بخش‌هایی از سفرنامه‌ی میرزا صالح اختصاص دارد به توضیحِ نظام سیاسی انگلستان. میرزا در این سفرنامه کوشش کرده، با زبانی ساده اما با نگاهی دقیق و علمی برای خواننده‌ی دویست سال پیشِ ایرانی ارکان قدرت و ارتباط آن‌ها با هم، تقسیم و تفکیک قوا، نظام مشروطه، نظام پارلمانی انگلستان را توضیح دهد. انعکاس موضوعات سیاسی که میرزا در این سفرنامه به ‌آن‌ها اشاره نموده، در نهضت مشروطه‌خواهی ایران دیده می‌شود

در کنار میرزا صالح، میرزا جعفر مهندس هم با زنان انگلیسی برخورد داشته و از او نامه‌ی مهمی باقی مانده است که در ابتدای این قسمت آن‌را بررسی می‌کنیم. اما استاد محمدعلی پا را از همه‌ی محصلان فراتر گذاشت و با دختری انگلیسی ازدواج کرد. در خصوص این ازدواج بحث‌های فراوانی مطرح شده مانند این‌که آیا استاد محمدعلی برای انجام این ازدواج مسیحی شده است یا خیر، به همین دلیل در این قسمت به‌طور مفصل به این ازدواج می‌پردازیم

میرزا صالح در سفرنامه‌اش به صورت ویژه به زنان پرداخته است. به‌نظر می‌رسد میرزا در این سفرنامه با نگاهی انسانی، فراجنسیتی، فراجنسی و کاملاً مدرن با زنان انگلیسی مواجه شده و آن‌را داوری کرده است. همچنین در این قسمت برخوردِ میرزا صالح را با موضوعاتی چون معاشرت و دوستی با زنان، تحصیلِ دختران، طریقه‌ی ازدواجِ انگلیسی بررسی خواهیم کرد

در این قسمت ابتدا به سراغِ اعتقادات مذهبی محصلان می رویم زیرا باورهای مذهبی آنان در نوعِ برخوردشان با جامعه‌ی انگلستان تاثیرگذار و سرنوشت‌ساز بود. همچنین براساس نوشته‌های موجود درخواهیم یافت، برداشت و قرائت آنان از اسلام در ۲۰۰ سال پیش چگونه بود. سپس نوع و سبک زندگی و چگونگی سازگاری آنان با آداب و رسوم انگلیسی را بررسی می‌کنیم و در نهایت موضوع فراماسون شدن میرزا صالح را توضیح خواهیم داد

فصل پنجم، فصل آخر از دفتر اول (حکایتِ آغازِ اعزامِ محصل به اروپا) است که اختصاص دارد به مشغولیاتِ ذهنی محصلان در برخورد با تمدن و تجدد غربی. موضوعاتی که در این فصل مطرح می‌شود  جنبه داستان و حکایت ندارند بلکه به مسایل کلی‌تر و تحلیلی‌تر می‌پردازیم.

میرزا رضای مهندس پس از بازگشت به تبریز مورد توجه خاصِ عباس میرزا قرار گرفت و با سمتِ مهندس باشی، سر مهندس ارتش ایران شد. همچنین در لشگر کشی‌های عباس میرزا شرکت کرد و بعدها همراه با محمدشاه به هرات در آنجا قلعه‌های جنگی پادگان‌های نظامی را ساخت. در زمان ناصرالدین شاه اولین ساختمان دارالفنون را طراحی کرد. استاد محمد علی در بدو ورود رییس قورخانه سلطنتی تبریز  شد و سپس به تهران احضار گردید و سرپرستی کارگاه ریخته گری سلطنتی در تهران را به عهده گرفت و در ارتقاء و بازسازی صنایع نظامی ایران نقش مهمی داشت

حاجی بابا به عنوان پزشک مخصوص عباس میرزا مشغول به کار و پس از او طبیب خاص محمد شاه شد. حاجی بابا در بدو ورورد به ایران لقب «حاجی» را از نام خویش حذف کرد و به «میرزا بابای حکیم باشی» شهرت یافت. تا آخر عمر تنها طبابت نمود و کمتر وارد سیاست شد. اما میرزا جعفر خان حسینی مشیرالدوله مهندس زندگی پر از فراز و نشیبی را تا آخر عمر را پشت سر گذاشت. هم بعنوان مهندس و هم به‌عنوان دیپلمات و هم  با ورود به حوزه‌ی روشنفکری در تمام این حوزه‌ها موفق بود

بجز میرزا جعفر طبیب همه محصلان از طریق عثمانی به تبریز رسیدند. اکنون وقتش فرا رسیده بود تا همه‌ی تجربیات و تحصیلات‌شان رو بکار گیرند تا تحت هدایت عباس میرزا و میرزا عیسی خان قائم مقام باعث پیشرفت ایران شوند. دراین قسمت کارنامه‌ی سیاسی و فرهنگی میرزا صالح را بررسی می‌کنیم

پس از ۳ سال تحصیل و زندگی در ایران زمان بازگشت فرا رسید. در طولِ ۹ ماه پس از دستورِ بازگشت، هر شش محصل در صدد تهیه‌ی ابزار لازم در جهت تخصص‌شان برآمدند. میرزا رضا و میرزا جعفر حسینی وسایل فنی و مهندسی، میرزا جعفر طبیب و حاجی بابا وسایل پزشکی جراحی و مقادیری دارو، میرزا صالح یک دستگاه چاپ و یک تللسکوپ و تعدادی کتاب و استاد محمد علی یک موتور بخار و چند قبضه تفنگ تهیه نمودند و به ایران بازگشتند

فصل چهارم از دفتر اول اختصاص به حکایت‌ِ بازگشت این شش محصل به ایران دارد. همچنین سرنوشت و کارنامه‌ی تک تک این افراد و برخورد نظام سیاسی ایران با آنان را دنبال می‌کنیم

میرزا صالح دوباره تصمیم گرفت به کمبریج سفر کند. در این سفر اتفاقات جالب و آموزنده‌ای برایش افتاد. همچنین از ایران خبر رسید که وقت آنان رو به اتمام است و باید به ایران برگردند. میرزا تصمیم گرفت با صنعت چاپ که در ایران ناشناخته بود، آشنا شود و به همین دلیل به چاپخانه‌ی بزرگ و معروفی در لندن رفت و آنجا مانند یک کارگر ساده مشغول به کار شد

میرزا جعفر حسینی و میرزا رضای مهندس در آکادمی سلطنتی وولیچ مشغول به تحصیل شدند و در این آکادمی به سرعت رشد کردند. همچنین میرزا جعفر طبیب و حاجی بابا هم در دانشکده پزشکی سنت جورج پذیرفته شدند. در این قسمت به تحصیلاتِ این چهار میرزا می‌پردازیم

از بدو ورود به انگلستان، استاد محمدعلی به حال خود رها شد و احدی به سراغ او نرفت. او با درک این‌ نکته که با وضعیت موجود ممکن است هیچگاه نتواند در انگلستان موفق به یادگیری حرفه و مهارتی شود، خود تصمیم گرفت تا نزد کارخانه‌ها و کارگاه‌های مهم آن زمان انگلستان کارآموزی کند. در این قسمت به سراغ استاد محمدعلی خواهیم رفت تا ببینیم او در انگلستان مشغول به چه کار شد

در این قسمت با میرزا صالح و میرزا جعفر حسینی همراه می‌شویم و با آنان به غرب انگلستان سفر می‌کنیم. این دو میرزا توانستند عمیقاً با مسحیت و تکثرگرایی مذهبی در انگلستان آشنا شدند. میرزا صالح در این سفر، دیده‌های هیجان‌انگیز، تجربیاتِ ارزشمند و شنیده‌های جالب خود را در سفرنامه‌اش آورده است. حوادث و اتفاقاتِ این سفر نشان می‌دهد تا چه حد میرزا در آرزوی کشف مکان‌‌های نادیده و افرادِ ناشناخته‌ بود

پس از آن‌که وزارت خارجه انگلستان بودجه‌ای را برای تحصیلِ این محصلان در نظر گرفت، هریک به موسسات آموزشی مربوطه فرستاده شدند. در این میان میرزا صالح که تصمیم داشت در رشته‌های علوم انسانی تحصیل کند، بلاتکلیف ماند و تصمیم گرفت به کمبریج و آکسفورد سفر کند تا بلکه موجبات و مقدمات تحصیلاتش را فراهم کند. در طول تابستان میرزا صالح تاریخ بریتانیا را براساس منابع معتبر در سفرنامه‌اش نوشت

در این قسمت موضوعاتِ مختلفی را بررسی می‌کنیم که این محصلان با آن روبرو بودند. از قبیل: پیداکردن معلم خصوصی برای یادگیری زبان، تامین مالی برای پرداخت هزینه‌ها با فروش شال‌های ایرانی، مطالعه‌ی تاریخ انگلستان، تردید در تغییرِ لباسِ ایرانی به انگلیسی، درخواست پول از وزارت خارجه انگلستان و در نهایت تصمیمِ وزارت خارجه‌ انگلستان برای کمک به این محصلان

هرچه از اقامت‌ محصلان در انگلستان می‌گذشت بر شدتِ اختلافات‌شان با کلنل دارسی افزوده می‌شد. از سوی دیگر، اختلافاتی هم میانِ این محصلان بروز کرد که کار را برای همه سخت کرده بود. در ادامه، میرزا صالح با حلِ اختلافاتِ موجود، به دوستانش در کرویدن پیوست. به علت اهمیتی که زبان فارسی در کمپانی هند شرقی داشت این محصلان با هدایتِ میرزا صالح توانستند کسانی را بیابند که خواهان یادگیری زبان فارسی بودند و از این طریق زبان انگلیسی خود را نیز ارتقا دادند. همچنین در این قسمت به هزینه‌های این محصلین در لندن می‌پردازیم

میرزا صالح پس از دیدار با سر جان ملکُم، تصمیم گرفت در مهمانی‌های انگلیسی‌ها شرکت کند تا از این طریق هم زبان انگلیسی‌یش را تقویت نماید و هم با اشخاص مهم و طرازِ اول انگلستان آشنا شود. علی‌رغم سپری شدن چند ماه از اقامت‌ محصلان در انگلستان همچنان با مشکلات مالی روبرو بودند

در همان روزهای ابتدایی محصلینِ اعزامی متوجه شدند فقدانِ بودجه‌ی کافی و نداشتنِ معرفی‌نامه‌ی رسمی از طرف دولت ایران، آنان را با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد به‌همین دلیل سرپرست آنان کلنل جوزف دارسی چهار نفر از آنان را به شهرک کرویدن در نزدیکی لندن فرستاد تا در پرداختِ هزینه‌ها صرفه‌جویی کند اما میرزا صالح به نزد حاجی بابا به کمدن تاون رفت

همزمان با رسیدنِ این پنج محصل به لندن مشکلات‌شان هم شروع شد. اولین و مهمترین مساله‌ای که با آن روبرو شدند، نداشتنِ معرفی نامه‌ی رسمی از طرف دولت ایران بود. این موضوع بهانه‌ی خوبی به دستِ وزارت‌ خارجه انگلستان داد تا آنان را نپذیرد و این امر برایشان مشکلاتی به‌وجود آورد که تا یکسال و ۱۰ ماه بعد ادامه یافت

در این قسمت، به‌صورت کوتاه فصل سوم از دفتر اول را معرفی می‌نماییم که اختصاص به زندگی و تحصیلِ جوانانِ اعزامی در انگلستان دارد

رسیدن به انگلستان و پَرسه‌زدن در نخستین شهر انگلیسی که به آن رسیدند، آنان را با دنیایی متفاوت آشنا کرد. اولین برخورد آنان با دنیایی متفاوت از آنچه دیده بودند در شکل‌گیریِ برداشتِ آنان از دنیای غرب، بسیار مهم و تعیین‌کننده بود. در این قسمت به شرحِ دیده‌ها و تجربیات آنان در دو شهر انگلیسی می‌پردازیم

دسته‌ی دوم محصلین از طریق روسیه سفر خود را آغاز کردند. مسیر سه‌هزار کیلومتری بین تبریز تا مسکو، فرصت مناسبی برای آنان بود تا با مظاهر تجدد از نوعِ روسیِ آن آشنا شوند. اما سختی و مشکلات سفر باعث بروز اختلافات عمیقی با سرپرست انگلیسی‌شان کلنل دارسی شد و به‌تدریج بر شدت آن افزوده گردید

سفرنامه‌ی میرزا صالح -در شروع دوره‌ی قاجاریه- یکی از مهمترین و غنی‌ترین منابع برای شناخت افکار ترقی‌خواهانه در ایران است. این سفرنامه نشان می دهد تا چه حد میرزا توانسته جادوی فرنگ را بشناسد و چیستیِ تجددِ غربی را دریابد. سفرنامه میرزا صالح دریچه‌ای‌ست نو به‌سوی افکار نو. قسمت سوم از فصل دوم به‌طور کامل به این سفرنامه‌ی اختصاص داده شده است

میرزا صالح شیرازی یکی از سرشناس‌ترین و برجسته‌ترین محصلینی‌ست که به انگلستان اعزام گردید. حوادث هیجان‌انگیزِ دوران جوانی او و پیشینه‌ی خانوادگی‌یش از میرزا صالح شخصیتی منحصر به فرد ساخته است که در این قسمت به بررسی آن خواهیم پرداخت

پس از چهار سال که محمدکاظم و حاجی‌بابا به لندن رسیدند، عباس میرزا تصمیم گرفت دسته‌ی دوم متشکل از پنج محصل دیگر را به انگلستان اعزام کند. این‌بار یک افسر انگلیسی به‌نام کلنل جوزف دارسی این محصلین را به لندن برد. در این قسمت با چهار محصلِ اعزامی (به‌جز میرزا صالح) و سرپرستِ انگلیسی‌شان آشنا می‌شویم

در این قسمت، به‌صورت کوتاه فصل دوم از دفتر اول را معرفی می‌نماییم که اختصاص به اعزام دسته‌ی محصلین دارد

پس از یکسال و نیم اقامت در لندن، محمدکاظم به‌دلیل بیماری سل فوت می‌کند. حاجی‌بابا پس از فوت تنها دوست و هم‌نشینش، لندن را ترک و به‌صورت جدی تحصیلات پزشکی‌ را آغاز می کند. در این قسمت داستان فوت و خاکسپاری محمدکاظم و برنامه تحصیلی حاجی‌بابا را بررسی می‌کنیم

دراین قسمت به‌صورت مفصل، گزارش مهم و مشهوری را که سرگرد سِر جیمز سادرلند (سرپرست دو محصل) خطاب به وزارت خارجه‌ی انگلیس نوشته را مورد مطالعه قرار می‌دهیم و سپس علتِ انتخاب رشته‌ی تحصیلی نقاشی برای محمدکاظم و پزشکی برای حاجی‌بابا را بررسی می کنیم

سرپرستِ انگلیسی این دو جوان ایرانی از بدو ورودشان به لندن به‌دلایلی با این دو محصل سَرناسازگاری گذاشت و باعث بروز مشکلاتی شد. سرگرد سادرلند در نامه‌ای ادعا نمود که محمدکاظم و حاجی‌بابا ‌سواد خواندن و نوشتن فارسی ندارند و به‌‌همین دلیل نمی‌توانند به‌راحتی انگلیسی بیاموزند. در این قسمت، این ادعای مورد بررسی قرار می‌گیرد

دو محصل ایرانی به انگلستان رسیدند و زندگی اشرافانه خود را در یکی از مناطقِ اعیان‌نشین لندن آغاز کردند. اما این زندگی تجملی و صورت‌سازی‌هایی صاحبخانه‌شان، تاریخ‌ساز و برای ایشان و دولت انگلستان گران تمام شد. رازگشایی از این صورت‌حساب‌ها می‌تواند به درکِ وضعیتِ زندگی این محصل در لندن کمک کند

لاپومون یکی از محبوب‌ترین و مشهورترین کشتی‌های جنگی‌ِ نیروی سلطنتی بریتانیا در اوایل قرن نوزدهم میلادی بود که در همه‌ی جنگ‌های دریایی خود با فرانسوی‌ها پیروز شده بود. حاجی‌بابا و محمدکاظم مسیر دریایی هیجان‌انگیزِ خود را تا انگلستان با این کشتی مجهز پیمودند. در جریان این سفر کشتی لاپومون غرق شد و این محصل تا مرز خفه شدن پیش رفتند اما به سلامت به لندن رسیدند

در این قسمت مشخصات و پیشینه‌ی حاجی ‌بابا و محمد کاظم مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه، با این دو محصل همراه می‌شویم و قسمتی از مسیرِ حرکت این محصل را از تبریز به ایروان (ارمنستان) و از ایروان تا ارزروم و استامبول (عثمانی، ترکیه‌ی امروزی) طی می‌کنیم.

در این قسمت از تصمیمِ عباس میرزای ولیعهد در اعزام پسرش به انگلستان (تصمیمی که هیچگاه عملی نشد)  آگاه خواهیم شد. همچنین کارکرد و نقشِ سِرهارفورد جونز انگلیسی را در قضیه‌ی اعزام بررسی خواهیم کرد

پیوست دهم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج سِر هافورد جونز انگلیسی برای ماموریتی سیاسی (بیرون کردن فرانسوی‌ها از ایران) به ایران امد. سه سال در ایران ماند که دوسال آن‌را در تبریز اقامت داشت و هنگام خروج از ایران دو محصل را به خود به لندن برد. در این قسمت، زندگی، شخصیت و ماموریت سِر هافورد جونز را بررسی می کنیم

پیوست نهم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج دربار تهران هیچ نقش و تاثیری در اعزام محصل به خارج نداشت و این دارالسلطنه‌ی تبریز بود که اولین گام‌ها را برای اعزام برداشت. در این قسمت، نقشِ میرزا عیسی‌خان قائم مقام فراهانی (میرزای بزرگ) در ساخته شدن تبریز را بررسی خواهیم کرد

پیوست هشتم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج بررسیِ تطبیقیِ تجربه‌ی سه کشورِ عثمانی، مصر و ژاپن در اعزام محصل به خارج، کمک خواهد کرد تا به تصویر دقیق‌تری از این موضوع در ایران برسیم. در این قسمت اعزام محصل به خارج در این سه کشور بررسی خواهد شد

پیوست هفتم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج اولین قرارداد اعزام محصل به اروپا را ژنرال گاردَن فرانسوی‌ در تبریز با عباس میرزای ولیعهد منعقد کرد اما به دلایل سیاسی این قرارداد هیچ‌گاه اجرایی نشد و ایران از این قرارداد هیچ نصیبی نبرد و محصلی به خارج اعزام نگردید

پیوست ششم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج جنگ‌های ایران روس یکی از مهمترین اتفاقاتی‌ست که تاریخ معاصر ایران افتاده و تاثیر آن بر اعزام محصل به اروپا چنان عمیق است که نمی‌توان این دو موضوع را از هم تفکیک نمود. این جنگ‌‌ها موجب گردید تصمیم‌گیری در خصوص اعزام محصل تسهیل و عزم و اراده‌ی عباس میرزای ولیعهد و اطرافیان نخبه‌اش در این مورد جزم شود

پیوست پنجم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج اوضاع و احوال ایران در آستانه‌ی اولین اعزامِ محصل به اروپا، یکی از مهمترین موضوعاتی‌ست که پیش از هر امری باید به آن توجه نمود. در این قسمت علل و چرایی اعزام محصل را بررسی خواهیم کرد

پیوست چهارم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج برخی از مورخان معتقدند که اولین اعزام محصل در دوره‌ی صفویه صورت گرفته در صورتی‌که اسناد و مدارکی که به‌تازگی منتشر شده‌اند نشان می‌دهد اولین اعزام به اروپا در دوره‌ی فتحعلی‌شاه قاجار انجام شده است

پیوست سوم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج استفاده از واژه‌ی دانشجو برای اولین محصلینی که ۲۱۱ سال پیش به انگلستان رفتند صحیح نیست. باید آن‌ها را محصل خطاب نمود. در این قسمت دلایل این امر را بررسی می‌کنیم

پیوست دوم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج این قسمت اختصاص به بررسی کتاب‌ها، مقالات، و منابع و ماخذی دارد که در این تحقیق استفاده شده است

پیوست یکم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج در این قسمت فقدانِ اسناد و مدارک را در این تحقیق بررسی می‌کنیم. تصویرِ کلی ما از اولین محصلینی که به خارج رفته‌اند براساس اطلاعات و داده‌‌های اندک و ناقص ساخته شده است. شناسایی این ضعف‌ها، کمبودها و مشکلات، می‌تواند به درک بهتری از موضوع منجر شود

این قسمت توصیحِ کوتاهی‌ست در خصوصِ بخش‌های مختلف این پادکست‌‌ها در دفتر اول، که عبارتند از: بخش اصلی و پیوست. در «بخش اصلی» حکایتِ اولین محصلینی که به انگلستان اعزام شدند روایت می‌شود و در « پیوست‌ها» موضوعات مختلفی مطرح می‌شوند که مربوط به بدنه‌ی اصلی داستان هستند و مطرح شدن‌شان باعث طولانی شدنِ «قسمت‌های اصلی» می‌شود. به همین دلیل از متن اصلی جدا شده‌اند